Helmut Kessels: ‘Ons doel: de hersenen resistent maken voor Alzheimer’

Dat een actief lerend brein minder gevoelig is voor het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer, blijkt uit observaties. Met fundamenteel onderzoek naar de achterliggende biologische mechanismen hiervoor in de hersenen, hoopt Helmut Kessels deze observaties wetenschappelijk te onderbouwen. Met als grote doel Alzheimer in de toekomst te kunnen remmen of zelfs voorkomen. ‘Gedragstherapie waarmee je het brein fit houdt en Alzheimer uitstelt is, naast hoopgevend, goedkoop en zonder bijwerkingen.’

Zoals het een echt neurobioloog betaamt, is Helmut Kessels razend nieuwsgierig naar de werking van het brein. ‘Ik wil weten: hoe zit al die kennis in ons hoofd? Hoe komt het dat we liedjes kunnen onthouden, hoe codeert zich dat?’ Maar nieuwsgierigheid alleen is niet zijn drijfveer om het mechanisme van Alzheimer in het brein te onderzoeken. ‘Dat de maatschappij iets heeft aan dit onderzoek, vind ik belangrijk. Als ons onderzoek er ook maar een beetje aan bijdraagt dat in de toekomst na de diagnose klinkt: ‘maar dít kunnen we er aan doen’, dan is dat mooi.’

Om te begrijpen wat het onderzoek van Kessels behelst, is het belangrijk om te weten wat er nu bekend is over de werking van de hersenen bij Alzheimer. Alzheimer wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van plaques in het brein. Deze plaques bevatten een opeenhoping van een klein eiwit, genaamd beta-amyloïd. Veel Alzheimer-onderzoekers zijn het er over eens dat een teveel aan beta-amyloïd belangrijk kan zijn voor het ontstaan van Alzheimer. Dit eiwit veroorzaakt geheugenproblemen in de vroege stadia van Alzheimer, omdat het de verbindingen tussen zenuwcellen aantast. Deze verbindingen heten synapsen en zijn ook de plek waar herinneringen worden opgeslagen. Hoe het beta-amyloïd de synapsen aantast, is niet precies duidelijk en het lijkt zeer complex om dit uit te vinden. Kessels en zijn team kiezen in hun onderzoek voor een nieuwe benadering, waarin niet de focus ligt op hóe het aantastingproces precies werkt. ‘In plaats daarvan zoeken we naar een manier om de zenuwcellen ongevoelig te maken voor het beta-amyloïd.’

Zoals bij veel wetenschappelijk onderzoek, wordt ook in het onderzoek van Kessels gewerkt met muizen. Ze lijken qua fysieke samenstelling en basaal gedrag veel op mensen en bieden de mogelijkheid onderzoek te doen op levend weefsel. ‘We vergelijken twee typen muizen: de ‘gewone’ muis met een goed geheugen en de ‘Alzheimer-muis’, die lijdt aan geheugenverlies. Om bijvoorbeeld te testen of een muis zich iets herinnert, laten we ze een nieuwe kooi ontdekken. Na afloop van de inspectie van de muis, geven we ‘m een mild schokje, dat geen pijn doet, maar waarvan ze wel schrikken. Als we ze later weer eens in datzelfde kooitje terugzetten, en ze bevriezen, als een hert dat in de koplampen kijkt, weten we: de muis herinnert zich nu dat deze omgeving gevaar kan opleveren.’ Tegenwoordig doet Kessels zelf minder testen met de muizen, en laat hij dat over aan zijn team. ‘De financiële ondersteuning van Memorabel heeft ons onderzoek geïntensiveerd. We hebben talentvolle promovendi kunnen aannemen, die het muizenonderzoek doen. Ik geef nu leiding, schrijf en zit meer tussen de papieren. Maar af en toe maak ik ’s avonds tijd om naar het lab te gaan en achter de apparatuur te zitten. Experimenten doen vind ik nog steeds het allerleukste.’

Kessels heeft wat betreft het behandelen van Alzheimer goede hoop voor de toekomst. ‘Als we weten welk proces in de hersenen wordt aangevallen en hoe we dat resistent kunnen maken, geloof ik dat we in de toekomst medicijnen en gedragstherapie kunnen ontwikkelen die het proces kunnen afremmen.’ Tot het wetenschappelijk bewijs voor de werking van Alzheimer er is, gelooft Kessels al in het advies om er alles aan te doen het lichaam en het brein fit te houden. ‘Ontdek nieuwe plaatsen, ontmoet nieuwe mensen en zorg voor lichamelijke beweging. Het is nu nog geen absolute waarheid, maar we weten wel dat mensen met zo’n actieve leefstijl gemiddeld op latere leeftijd Alzheimer krijgen.’

Dr. Anthony Holtmaat, verbonden aan de Universiteit van Geneve: ‘Wat er precies gebeurt bij Alzheimer, weten we simpelweg niet. Om ooit tot genezing te komen, hebben we nieuwe, verfrissende inzichten nodig. In dit onderzoek bestudeert Helmut vanuit zijn achtergrond in moleculair onderzoek, en met elektrofysiologisch inzicht, op een nieuwe, niet-standaard manier naar de werking van de hersenen in Alzheimer-modellen. Die gecombineerde achtergrond maakt hem bijzonder en sterk en daarom werk ik graag met Helmut samen. We hebben elkaar ontmoet in Amerika, waar we beiden onderzoeken hebben gedaan. Ik ben gespecialiseerd in het filmen van zenuwcellen in de hersenen van levende muizen. Dat doe ik ook voor dit onderzoek. Welke resultaten we precies gaan boeken, moeten we nog afwachten, maar dat er nieuwe bevindingen uit komen, weet ik zeker.’

Onderzoek: Biologische mechanismen ontdekken die kunnen verklaren waarom een actief lerend brein beschermt tegen Alzheimer.

Projectleider: Dr. Ir. H. Kessels, Het Nederlands Herseninstituut, KNAW

Samenwerkende partijen: Het Nederlands Herseninstituut, KNAW, Stichting VU/VUmc, Sylics (Synaptologics BV)

ZonMw en Deltaplan Dementie geven de projecten van onderzoeks- en innovatieprogramma Memorabel een gezicht door de projectleiders aan het woord te laten. Zij vertellen over hun ambities, te verwachten resultaten en samenwerkingsverband. Wat draagt hun onderzoek bij aan de doelen van het Deltaplan Dementie. Het voorkomen en genezen van dementie, betere dementiezorg én een dementievriendelijke samenleving. Dit is de vierde publicatie in deze reeks.

Lees ook publicatie 1:  Zorg op maat voor jonge mensen met dementie  n.a.v. interview met Christian Bakker

Lees ook publicatie 2: ‘Een vroege diagnose geeft de patiënt invloed op de behandeling en levenskwaliteit’ n.a.v. interview met Alle Meije Wink

Lees ook publicatie 3: ‘We moeten kijken naar de behoefte van mensen vóór ze om hulp vragen’ n.a.v. interview met Jacomine de Lange

Klik hier voor de website van Memorabel