Prof. dr. Arfan Ikram: ‘Ik ben er van overtuigd dat we over enkele jaren twee derde van het aantal gevallen van dementie kunnen voorkomen’

Een zoektocht naar een speld in de hooiberg. Zo zou je het BRIDGET-onderzoek van prof. dr. Arfan Ikram van het Erasmus MC kunnen omschrijven. Dat doet echter geen recht aan de enorme inspanningen van het wereldwijde consortium waarin onderzoekers uit zeven verschillende landen op zoek gaan naar nieuwe genen die dementie veroorzaken.

In de BRIDGET-studie, onderdeel van het Europese Joint Programme – Neurodegenerative Disease Research (JPND), wordt onderzocht wat de invloed is van erfelijke risicofactoren en omgevingsfactoren als roken, voeding en hart- en vaatziekten op de vroegste hersenveranderingen die tot dementie leiden. Het ontdekken van nieuwe variaties van genen kan de basis zijn voor het ontwikkelen van nieuwe (preventieve) behandelingen. ‘Met deze innovatieve studie zetten we een volgende stap in genetisch onderzoek naar dementie’, vertelt neuro-epidemioloog Ikram. ‘We gebruiken de nieuwste genetische technieken die in staat zijn om miljoenen varianten van genen in één keer te onderzoeken. Ook passen we genetische analyse toe op MRI-scans van de hersenen. We weten namelijk dat de hersenen veranderen, vele jaren voordat iemand dement is. Door bijvoorbeeld te kijken naar het verlies van zenuwcellen in het brein of het volume van de hippocampus, hopen we te ontdekken of bepaalde varianten van genen hier invloed op hebben.’

Speld in de hooiberg

Omdat het vaak gaat om kleine en subtiele effecten, is een grote onderzoekspopulatie noodzakelijk. Het consortium bestaat dan ook uit onderzoekers van de grootste langlopende bevolkingsonderzoeken in Europa, aangevuld met partners uit de Verenigde Staten, Japan en Australië. ‘Het voordeel van dit wereldwijde consortium is dat we de genetische data van dertigduizend mensen kunnen gebruiken. Bovendien zijn alle data afkomstig uit langlopende studies, waardoor we veranderingen door de jaren heen kunnen bestuderen.’ En hoe zit het dan met de verschillen tussen de landen die onderdeel zijn van het onderzoek? ‘Dat is de zwakte en tegelijk de sterkte van deze studie’, legt Ikram uit. ‘Japanners en Europeanen verschillen in genetisch opzicht van elkaar. Ook is er een verschil in leefstijl en leefomgeving. Dit kan er toe leiden dat je bepaalde effecten niet vindt. Aan de andere kant: als je bij zowel de Japanse als bij de Europese groep iets vindt, dan weet je dat het resultaat écht van waarde is.’ Je zou het onderzoek kunnen omschrijven als zoektocht naar een speld in de hooiberg. ‘Tien jaar geleden duurde het drie maanden om één genvariant te analyseren. Tegenwoordig kunnen we dankzij de nieuwste onderzoekstechnieken in drie uur miljoenen genvarianten onderzoeken. Dan gaat het vinden van een speld in de hooiberg een stuk sneller’, aldus Ikram.

Meer focus op preventie

De onderzoekers hopen met deze studie beter inzicht te krijgen in de moleculaire processen die ten grondslag liggen aan dementie. Uiteindelijk zou dit in de toekomst kunnen leiden tot nieuwe methoden voor behandeling of preventie. ‘Ook willen we in de toekomst een betere inschatting kunnen maken van iemands risico op dementie, op basis van het genetische profiel. Met het twintigtal varianten van genen dat momenteel bekend is, gaat deze voorspelling niet verbeteren. Om een vergelijking te maken: iemands lengte is tegenwoordig vrij nauwkeurig te voorspellen op basis van 350 genvarianten. Dit laat goed zien dat we bij dementie nog maar aan het begin van het traject staan’, aldus Ikram. Bovendien zijn bij dementie ook niet-erfelijke omgevingsfactoren zoals voeding, beweging en hart- en vaatziekten belangrijk. Zelfs zo belangrijk, dat daar volgens de neuro-epidemioloog op korte termijn de meeste winst te behalen valt. ‘Al in 2012 bleek uit ons Rotterdamse bevolkingsonderzoek dat een derde van het aantal gevallen van dementie kan worden voorkomen door betere behandeling van hart- en vaatziekten. Inmiddels hebben tientallen andere studies wereldwijd deze bevindingen bevestigd en dat is goed nieuws. Deze kennis is eenvoudig toepasbaar in de praktijk omdat bloeddruk- en bloedsuikermedicijnen al op de markt zijn.’ Dat hier niet voldoende mee wordt gedaan, frustreert de neuro-epidemioloog. ‘Er wordt op geen enkele manier ingezet op de preventie van dementie. Niet door de verzekeraars, niet door de farmaceutische industrie en maar mondjesmaat door de overheid. Dat is een gemiste kans. Ik ben er van overtuigd dat we over enkele jaren nóg een derde van het aantal gevallen van dementie kunnen voorkomen door betere preventie van hart- en vaatziekten en door mensen te stimuleren hun leefstijl te verbeteren en sociaal en cognitief actief te blijven.’

Onderzoek: BRain Imaging, cognition, Dementia and next generation GEnomics: a Transdisciplinary approach to search for risk and protective factors of neurodegenerative disease (BRIDGET)

Projectleider: Prof. dr. M.A. Ikram, Erasmus MC

Samenwerkende partijen: Erasmus MC, University of Bordeaux, Medical University Graz, McGill University and Génome Québec Innovation Centre, Medical University of Greifswald, University of Edinburgh, King’s College London, University of New South Wales

Prof. dr. Wiro Niessen, hoofd van de Biomedical Imaging Group van het Erasnus MC:

‘Om impactvol onderzoek te doen is het noodzakelijk om analysemethoden- en technieken en de onderzoeksgegevens zelf te delen of te combineren. Deze internationale samenwerking maakt dat mogelijk. Ik leerde dankzij de samenwerking met prof. dr. Ikram de afgelopen jaren veel over dementie, over de complexiteit van het ziektebeeld en over de methodologie van epidemiologisch bevolkingsonderzoek. Via mijn onderzoeksgroep heeft prof. dr. Ikram toegang gekregen tot nieuwe analysetechnieken om informatie uit beelden te halen en patronen in data te ontdekken. Het mooie van dit project is dat het onderzoekers van zeer verschillende achtergronden bij elkaar brengt, met het gemeenschappelijk doel om onze kennis over dementie te verbeteren en zo stappen te maken richting betere diagnostiek, preventie en behandeling.’

Het gezicht van dementieonderzoek

ZonMw en Deltaplan Dementie geven de projecten van onderzoeks- en innovatieprogramma Memorabel een gezicht door de projectleiders aan het woord te laten. Zij vertellen over hun ambities, te verwachten resultaten en samenwerkingsverband. Wat draagt hun onderzoek bij aan de doelen van het Deltaplan Dementie. Het voorkomen en genezen van dementie, betere dementiezorg én een dementievriendelijke samenleving. Dit is de een-en-twintigste publicatie in deze reeks.