In de hersenen van mensen met de ziekte van Alzheimer reageren de zogeheten gliacellen op de samenklontering van het schadelijke eiwit amyloïd-bèta. Maar hoe leidt dit tot dementie? En kunnen we hier iets aan doen? Het antwoord komt wellicht van prof. dr. Erik Boddeke (Universitair Medisch Centrum Groningen) en prof. dr. Elly Hol (UMC Utrecht Hersencentrum), die hun expertises bundelen in een bijzondere studie. 

Onze hersenen bestaan uit miljarden cellen die belangrijk zijn om ons brein goed te laten functioneren. Dit zijn niet alleen zenuwcellen, maar ook minstens zoveel gliacellen. ‘Inmiddels is bekend dat deze gliacellen reageren op de samenklontering van het schadelijke eiwit amyloïd-bèta in de hersenen van mensen met Alzheimer’, vertelt Elly Hol, hoogleraar Gliabiologie van hersenziekten. ‘Omdat de gliacellen continu bezig zijn met het opruimen van deze plaques, komen ze niet meer toe aan hun oorspronkelijke taak: het ondersteunen van de communicatie tussen zenuwcellen in de hersenen.’ Dit leidt tot cognitieve achteruitgang en uiteindelijk tot dementie. Er zijn verschillende soorten gliacellen, waaronder astrocyten en microglia. Hoe leiden veranderingen in deze cellen tot de ziekte van Alzheimer? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, worden astrocyten en microglia uit hersenweefsel van mensen met en zonder Alzheimer gehaald en bestudeerd, om er een zogeheten ‘moleculaire vingerafdruk’ van te maken. De resultaten worden vervolgens met elkaar vergeleken, om zo te kunnen bepalen welke genen mogelijk een rol spelen in het ontstaan van de ziekte.

Het hersenweefsel dat in dit project wordt onderzocht, is afkomstig van mensen die hun hersenen na overlijden afstaan aan de Nederlandse Hersenbank voor onderzoek. Dit hersenmateriaal moet binnen één dag na uitname door de Nederlandse Hersenbank in de Utrechtse en Groningse onderzoekslaboratoria zijn afgeleverd, om ze te kunnen analyseren. Gelukkig is deze logistiek uitdagende opdracht dankzij de korte afstanden in ons land goed uit te voeren. Om de hoeveelheid hersenmateriaal van Nederlandse donoren aan te vullen, wordt samengewerkt met hersenbank van São Paulo in Brazilië. Erik Boddeke, hoogleraar Medische Fysiologie/Neurofysiologie: ‘Onze medewerkers in São Paulo onderzoeken het hersenweefsel van de Braziliaanse donoren op precies dezelfde manier als wij. De Nederlandse bevolking is vrij homogeen, terwijl Brazilië een smeltkroes van culturen is. Het Braziliaanse hersenmateriaal is daarom een robuuste bevestiging van onze bevindingen.’ Hol en Boddeke werken ook samen met het farmaceutische bedrijf Pfizer. Zij zijn in staat om met een geavanceerde technologie de gliacellen, die in Utrecht en in Groningen uit de hersenen worden gehaald en van elkaar worden gescheiden, te analyseren op molecuulniveau. ‘Pfizer wil – net als wij – weten wat er precies gebeurt in de hersenen van mensen met Alzheimer en hoe dit proces zich ontwikkelt in verschillende stadia van de ziekte. Deze kennis geeft hen belangrijke aanknopingspunten voor het ontwikkelen van nieuwe geneesmiddelen’, aldus Boddeke.

Het Memorabelproject is een mooi voorbeeld van het samenbrengen van twee expertises om dichter bij een oplossing voor Alzheimer te komen: waar Hol expert is op het gebied van astrocyten, doet Boddeke al vele jaren onderzoek naar microglia. ‘Wij behoren tot de weinige onderzoekers ter wereld die in staat zijn om individuele gliacellen te kunnen bekijken’, vertelt Boddeke. ‘Gecombineerd met de goede samenwerking met de Nederlandse Hersenbank geeft dit ons een belangrijke voorsprong op andere onderzoeksgroepen.’ De hoop is natuurlijk dat het onderzoek uiteindelijk tot doorbraken zal leiden, die volgens Boddeke niet snel genoeg kunnen komen. ‘Collega-wetenschappers in Duitsland worden door de Duitse overheid al gewaarschuwd dat het onderzoeksgeld dat ze nu ontvangen over tien jaar hard nodig is voor de zorg en ondersteuning van patiënten. Ook in Nederland wordt de druk op de gezondheidszorg door de vergrijzing steeds groter. Hoewel de zoektocht naar een oplossing niet gemakkelijk is, heb ik het gevoel dat we de laatste tijd grote stappen in de goede richting zetten.’ Ook Hol is hoopvol. Volgens haar is onderzoek naar verschillende types gliacellen bovendien veelbelovend omdat ze bij meer ziektebeelden betrokken zijn, zoals de ziekte van Parkinson en de spierziekte ALS. Dit betekent dat de resultaten van deze studie mogelijk niet alleen van betekenis zijn voor mensen met Alzheimer, maar ook voor mensen die aan een andere ziekte lijden.

Onderzoek: Cell-type specific changes in gene-networks in the human brain: towards a selective Alzheimer therapeutic target

Projectleider: Prof. dr. H.W.G.M. Boddeke, Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) / Prof. dr. E.M. Hol, UMC Utrecht

Samenwerkende partijen: UMC Utrecht, Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), Nederlandse Hersenbank (Nederlands Herseninstituut), Pfizer

‘Mensen met neurologische ziekten, zoals dementie, overlijden vaak thuis. Het is dan niet gebruikelijk om obductie te doen en hersenweefsel onder de microscoop te onderzoeken. De Nederlandse Hersenbank is opgericht om hersenen van bijvoorbeeld mensen met dementie na overlijden snel te kunnen gebruiken voor wetenschappelijk onderzoek. Mensen registreren zich bij leven als hersendonor. Ook een naaste tekent mee. Nederland is klein en de Hersenbank is dag en nacht paraat, dus de hersenen kunnen binnen enkele uren in onderzoekslaboratoria zijn. Deze snelheid is uniek in de wereld en cruciaal om de hoge kwaliteit van het hersenweefsel te garanderen. Dit maakt ook directe analyse van aparte celtypes in dit project mogelijk. Wij proberen via de media het belang en de mogelijkheid van hersendonatie onder de aandacht te brengen. Daarnaast zijn er speciale donorprogramma’s voor hersenziekten, zoals de ziekte van Alzheimer, waarbij patiënten actief worden geïnformeerd over hersendonatie. Dit gebeurt in nauwe samenwerking met academische medische centra en patiëntenverenigingen. Hoe meer hersenweefsel beschikbaar komt voor onderzoek, hoe meer inzicht we krijgen in ziekteprocessen en in de diagnostiek van hersenziekten.’

Bekijk ook het filmpje ‘De volgende stap in dementieonderzoek’, gemaakt tijdens het Jaarevent Deltaplan Dementie.

---

ZonMw en Deltaplan Dementie geven de projecten van onderzoeks- en innovatieprogramma Memorabel een gezicht door de projectleiders aan het woord te laten. Zij vertellen over hun ambities, te verwachten resultaten en samenwerkingsverband. Wat draagt hun onderzoek bij aan de doelen van het Deltaplan Dementie. Het voorkomen en genezen van dementie, betere dementiezorg én een dementievriendelijke samenleving. Dit is de vier-en-twintigste publicatie in deze reeks.

Lees ook publicatie 1:  Zorg op maat voor jonge mensen met dementie  n.a.v. interview met Christian Bakker.

Lees ook publicatie 2: ‘Een vroege diagnose geeft de patiënt invloed op de behandeling en levenskwaliteit’ n.a.v. interview met Alle Meije Wink.

Lees ook publicatie 3: ‘We moeten kijken naar de behoefte van mensen vóór ze om hulp vragen’ n.a.v. interview met Jacomine de Lange.

Lees ook publicatie 4: ‘Ons doel: de hersenen resistent maken voor Alzheimer’ n.a.v. interview met Helmut Kessels.

Lees ook publicatie 5: ‘Een op de tien vijftigjarigen heeft Alzheimer-eiwitten in de hersenen’ n.a.v. interview met Pieter Jelle Visser.

Lees ook publicatie 6: ‘Hospital@Home doet recht aan de wensen en noden van kwetsbare ouderen met dementie’ n.a.v. interview met Sophia de Rooij.

Lees ook publicatie 7: ‘Ook mensen met dementie willen van waarde zijn voor anderen’ n.a.v. interview met Myrra Vernooij-Dassen.

Lees ook publicatie 8: ‘Ons onderzoek helpt artsen bij de keuze voor diagnostische tests en het vertalen van de resultaten naar de patiënt’ n.a.v. interview met Wiesje van der Flier.

Lees ook publicatie 9: ‘Het zou spectaculair zijn als we specifieke vormen van dementie kunnen behandelen’ n.a.v. interview met Maarten Titulaer.

Lees ook publicatie 10: ‘Als psycholoog zie ik dagelijks jonge mensen met dementie worstelen met vragen en problemen. Daar wil ik als onderzoeker graag oplossingen voor vinden’ n.a.v. interview met Marjolein de Vugt.

Lees ook publicatie 11: ‘Wij onderzoeken hoe we slim kunnen bewegen om onze kans op dementie te verkleinen’ n.a.v. interview met Prof. dr. Erik Scherder.

Lees ook publicatie 12: ‘Into D’mentia laat mantelzorgers nadenken over veranderingen in gedrag en emoties en hoe daarmee om te gaan’ n.a.v. interview met Margriet Sitskoorn en Ruth Mark.

Lees ook publicatie 13:  ‘Ik heb altijd gedacht dat cognitief verval een samenspel is tussen schade in verschillende hersengebieden’ n.a.v. interview met Yael Reijmer.

Lees ook publicatie 14: ‘Mijn ultieme droom is ontdekken of we de hersenen kunnen verbeteren en zo een buffer kunnen opbouwen tegen dementie’ n.a.v. interview met dr. Betty Tijms.

Lees ook publicatie 15; ‘Wij willen de continuïteit van zorg voor mensen met dementie, die worden opgenomen in het ziekenhuis, beter borgen’ n.a.v. interview met Rolien de Jong.

Lees ook publicatie 16: ‘Ik zou graag zien dat het SPANkracht-pakket standaard in de tas van de casemanager zit’ n.a.v. interview met Debby Gerritsen. 

Lees ook publicatie 17: ‘Het is belangrijk om als onderzoeker andere wegen in te slaan en nieuwe hypothesen te testen om Alzheimer te kunnen stoppen’ n.a.v. interview met Pilar Martinez.

Lees ook publicatie 18: ‘Het is mijn missie om nieuwe manieren te zoeken zodat testen minder belastend zijn voor mensen met dementie’ n.a.v. interview met Sietske Sikkes. 

Lees ook publicatie 19: ‘De mogelijkheden voor groene initiatieven in de stad voor mensen met dementie liggen voor het oprapen’ n.a.v. interview met Dr. Lenneke Vaandrager.

Lees ook publicatie 20; ‘We doen ontzettend veel nieuwe kennis op en toch blijft dementie een ongrijpbare hersenziekte‘ n.a.v. interview met dr. ir. Marcel Verbeek.

Lees ook publicatie 21; ‘Ik ben er van overtuigd dat we over enkele jaren twee derde van het aantal gevallen van dementie kunnen voorkomen’ n.a.v. interview met Prof. dr. Arfan Ikram.

Lees ook publicatie 22; ‘De kennis en ervaring van oud-mantelzorgers van mensen met dementie is goud waard’ n.a.v. interview met Dr. ir. Marjolein van der Marck.

Lees ook publicatie 23; ‘Als het ons lukt een medicijncocktail naar de hersenen te loodsen, dan heeft deze aanpak veel potentie’ n.a.v. interview met Dr. Kerensa Broersen.

Klik hier voor de website van Memorabel