Het onderscheiden van de verschillende vormen van dementie is ingewikkeld. Recent ontdekte biomarkers (signaalstoffen) in hersenvocht en bloed kunnen hier bij helpen. Op basis van deze biomarkers ontwikkelt het onderzoeksteam van prof. dr. ir. Charlotte Teunissen, hoogleraar Neurochemie bij het VUmc, nieuwe tests waarmee een snelle en nauwkeurige diagnose mogelijk wordt.

‘De klinische symptomen van de verschillende vormen van dementie overlappen heel erg, waardoor mensen vaak jaren in onzekerheid leven over wat er aan de hand is’, vertelt prof. dr. ir. Charlotte Teunissen. ‘Het liefst wil je nog vóór de eerste symptomen merkbaar zijn een nauwkeurige diagnose stellen. Dit maakt het ook mogelijk om in een zo vroeg mogelijk stadium van de ziekte te starten met een behandeling.’ Dankzij geavanceerde technieken ontdekten de partners binnen dit Memorabel-project nog onbekende eiwitten in het hersenvocht van mensen met verschillende vormen van dementie. Ook zijn er nog onbekende eiwitten in het hersenweefsel van overleden patiënten gevonden. Deze ontdekkingen zijn veelbelovend, omdat ze kunnen leiden tot nieuwe tests voor het vroeg opsporen van verschillende vormen van dementie. Teunissen zoekt niet alleen in hersenvocht naar biomarkers, maar ook in het bloed. ‘Net als hersenvocht staat ons bloed in direct contact met de hersenen. Dus als het ons lukt om biomarkers voor dementie in hersenvocht te vinden, dan zou het logisch zijn dat we die stoffen ook in het bloed aantreffen’, legt Teunissen uit.

Het vinden van biomarkers in het bloed zou betekenen dat diagnostische tests minder belastend worden, omdat dementie dan via een eenvoudige bloedtest kan worden vastgesteld. Dit betekent dat een lumbaalpunctie – waarmee hersenvocht via een ruggenprik uit het lichaam wordt gehaald – niet meer nodig is. Sommige mensen vrezen de ingreep, omdat deze vervelend en pijnlijk zou zijn. Ook kunnen professionals terughoudend zijn vanwege het risico op complicaties, zoals hoofdpijn. Teunissen: ‘In het VUmc is het afnemen van een lumbaalpunctie inmiddels routine. Patiënten kunnen na afloop meestal direct naar huis; ze hoeven na afloop bijvoorbeeld niet een uur te blijven liggen. Omdat we merkten dat er veel vraag was naar de manier waarop wij lumbaalpuncties doen, besloten we er een instructiefilmpje voor professionals over te maken. Ik ben blij met de vele positieve reacties die we krijgen. Het is belangrijk om mensen over hun vrees heen te helpen, niet alleen voor het stellen van een diagnose maar ook voor deelname aan onderzoek naar nieuwe medicijnen. We werken daarom ook aan een filmpje voor patiënten, waarin we uitleggen wat ze kunnen verwachten van een lumbaalpunctie. We hopen dat patiënten minder angstig en onzeker zijn, zodat ze de ingreep uiteindelijk als minder belastend ervaren.’

De technologische ontwikkelingen in het biomedische onderzoeksveld gaan razendsnel, waardoor het voor wetenschappers moeilijk kan zijn om voorop te blijven lopen. Teunissen maakt in haar onderzoek gebruik van de nieuwste en meest geavanceerde methoden, maar het moet wel financieel haalbaar blijven. Een mooi voorbeeld is de Simoa analyzer van het Amerikaanse bedrijf Quanterix, één van de partners in deze studie. Het VUmc heeft sinds 2016 de beschikking over deze machine, die Teunissen een ‘soort wondermachine’ noemt. ‘We kunnen hiermee de hoeveelheid van specifieke eiwitten die aanwezig zijn in een bepaalde lichaamsvloeistof, zoals hersenvocht en bloed, heel snel en heel precies meten. Soms zelfs als dat maar één eiwit per microliter is.’ Ze vertelt dat veel biomedische wetenschappers nog steeds sceptisch zijn over het aantonen van biomarkers voor dementie in het bloed. Zelf beschouwt Teunissen het als de ‘revolutie van nu’. ‘Ik verwacht dat de resultaten uit dit onderzoek een ‘proof of concept’ van nieuwe biomarkers in hersenvocht en bloed zijn, waardoor ontwikkelingen in een stroomversnelling komen.’ En dat is positief, want ze is naar eigen zeggen niet erg geduldig. Is dat niet lastig in een onderzoeksveld waar resultaten soms lang op zich laten wachten? ‘Voor mij is die ongeduldigheid juist een enorme drijfveer, omdat ik me continu afvraag op welke manier ik het proces kan verbeteren. Het kan altijd sneller en beter.’

Begin dit jaar werd Teunissen benoemd tot hoogleraar Neurochemie. Wat is haar ultieme streven? ‘Ik hoop dat dit onderzoek leidt tot een vroege diagnose en eerdere behandeling van de verschillende vormen van dementie. Op die manier kunnen we het ziekteproces vertragen of zelfs stopzetten, zodat de laatste, mensonterende fase wordt voorkomen.’ Naast een sterke wetenschappelijke drijfveer, heeft Teunissen ook een heel persoonlijke drijfveer. ‘Mijn beste vriendin Christa (Reinhoudt – red.) heeft de ziekte van Alzheimer. Ze is pas 47 jaar. Omdat haar situatie de wetenschap veel nieuwe inzichten kan bieden, stond Christa extra hersenvocht af en deed ze mee aan een studie naar het tau-eiwit. Helaas komt ze niet in aanmerking voor klinische trials waarin potentiële medicijnen worden getest. Ze is te jong: meedoen kan vaak pas vanaf vijftig jaar. Christa’s diagnose heeft de kijk op mijn werk drastisch veranderd. We mogen mensen niet in de kou laten staan na een diagnose dementie. Hoe jong iemand ook is, we moeten iedere patiënt een behandeling of goede zorg en ondersteuning kunnen bieden. Het zou fantastisch zijn als er binnen nu en twee jaar een behandeling beschikbaar komt. Af en toe hoor ik geruchten over doorbraken. Ik hoop nu – nóg sterker dan voorheen – dat die geruchten waar zijn.’

Onderzoek: PRODIA: Development of biomarkers enabling early and accurate differential diagnosis of dementia

Projectleider: Prof. dr. ir. C.E. Teunissen, Stichting VU/VUmc

Samenwerkende partijen: Stichting VU/VUmc, Vrije Universiteit Amsterdam, Erasmus MC, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, EUROIMMUN AG, Quanterix, Roche Diagnostics International Ltd, Alzheimer Nederland

‘Ik had zelf al drie jaar het gevoel dat er iets aan de hand was. Ik wist dat het geen depressie of burn-out was. De ziekte van Alzheimer was de enige mogelijkheid. Of een hersentumor. In beide gevallen wilde ik het weten. Mijn huisarts geloofde me niet, want ik was te jong voor alzheimer. Ik raakte gefrustreerd. Het enige wat ik wilde was een verwijzing naar een neuroloog. In het regionale ziekenhuis is de eerste lumbaalpunctie gedaan door een arts die erg zenuwachtig was. De punctie zelf ging goed, maar ik heb alles er omheen als vervelend ervaren. In het VUmc Alzheimercentrum is nog een keer hersenvocht afgenomen. Ik kon goed merken dat deze arts het vaker had gedaan: hoewel ik heel even iets voelde, deed het geen pijn. Aan de hand van de uitslag is de diagnose vrij snel gesteld. Het blijkt geen erfelijke variant van de ziekte en ook geen mutatie te zijn. Wat het wel is? Vette pech. Ik ben boos dat mij dit overkomt, maar ook opgelucht dat het eindelijk een naam heeft. Drie jaar lang had ik vaak hoofdpijn en buikpijn van de onzekerheid. Omdat ik te jong ben, krijg ik geen medicijnen en kan ik niet meedoen aan onderzoek. Er is gewoon niks. Charlotte (Teunissen – red.) is enorm verdrietig. Ze weet als geen ander hoe het verloop van mijn ziekte kan zijn. Ik vind het fijn dat ik iets voor haar heb kunnen doen, onder andere door extra hersenvocht af te staan. Wel heb ik haar op het hart gedrukt dat ik niet de urgentie mag zijn voor haar onderzoek. Voor mij is er waarschijnlijk geen medicijn, maar in de toekomst misschien wel voor anderen.’

---

ZonMw en Deltaplan Dementie geven de projecten van onderzoeks- en innovatieprogramma Memorabel een gezicht door de projectleiders aan het woord te laten. Zij vertellen over hun ambities, te verwachten resultaten en samenwerkingsverband. Wat draagt hun onderzoek bij aan de doelen van het Deltaplan Dementie. Het voorkomen en genezen van dementie, betere dementiezorg én een dementievriendelijke samenleving. Dit is de zeven-en-twintigste publicatie in deze reeks.

Lees ook publicatie 1: ‘Zorg op maat voor jonge mensen met dementie’  n.a.v. interview met Christian Bakker.

Lees ook publicatie 2: ‘Een vroege diagnose geeft de patiënt invloed op de behandeling en levenskwaliteit’ n.a.v. interview met Alle Meije Wink.

Lees ook publicatie 3: ‘We moeten kijken naar de behoefte van mensen vóór ze om hulp vragen’ n.a.v. interview met Jacomine de Lange.

Lees ook publicatie 4: ‘Ons doel: de hersenen resistent maken voor Alzheimer’ n.a.v. interview met Helmut Kessels.

Lees ook publicatie 5: ‘Een op de tien vijftigjarigen heeft Alzheimer-eiwitten in de hersenen’ n.a.v. interview met Pieter Jelle Visser.

Lees ook publicatie 6: ‘Hospital@Home doet recht aan de wensen en noden van kwetsbare ouderen met dementie’ n.a.v. interview met Sophia de Rooij.

Lees ook publicatie 7: ‘Ook mensen met dementie willen van waarde zijn voor anderen’ n.a.v. interview met Myrra Vernooij-Dassen.

Lees ook publicatie 8: ‘Ons onderzoek helpt artsen bij de keuze voor diagnostische tests en het vertalen van de resultaten naar de patiënt’ n.a.v. interview met Wiesje van der Flier.

Lees ook publicatie 9: ‘Het zou spectaculair zijn als we specifieke vormen van dementie kunnen behandelen’ n.a.v. interview met Maarten Titulaer.

Lees ook publicatie 10: ‘Als psycholoog zie ik dagelijks jonge mensen met dementie worstelen met vragen en problemen. Daar wil ik als onderzoeker graag oplossingen voor vinden’ n.a.v. interview met Marjolein de Vugt.

Lees ook publicatie 11: ‘Wij onderzoeken hoe we slim kunnen bewegen om onze kans op dementie te verkleinen’ n.a.v. interview met Prof. dr. Erik Scherder.

Lees ook publicatie 12: ‘Into D’mentia laat mantelzorgers nadenken over veranderingen in gedrag en emoties en hoe daarmee om te gaan’ n.a.v. interview met Margriet Sitskoorn en Ruth Mark.

Lees ook publicatie 13:  ‘Ik heb altijd gedacht dat cognitief verval een samenspel is tussen schade in verschillende hersengebieden’ n.a.v. interview met Yael Reijmer.

Lees ook publicatie 14: ‘Mijn ultieme droom is ontdekken of we de hersenen kunnen verbeteren en zo een buffer kunnen opbouwen tegen dementie’ n.a.v. interview met dr. Betty Tijms.

Lees ook publicatie 15; ‘Wij willen de continuïteit van zorg voor mensen met dementie, die worden opgenomen in het ziekenhuis, beter borgen’ n.a.v. interview met Rolien de Jong.

Lees ook publicatie 16: ‘Ik zou graag zien dat het SPANkracht-pakket standaard in de tas van de casemanager zit’ n.a.v. interview met Debby Gerritsen. 

Lees ook publicatie 17: ‘Het is belangrijk om als onderzoeker andere wegen in te slaan en nieuwe hypothesen te testen om Alzheimer te kunnen stoppen’ n.a.v. interview met Pilar Martinez.

Lees ook publicatie 18: ‘Het is mijn missie om nieuwe manieren te zoeken zodat testen minder belastend zijn voor mensen met dementie’ n.a.v. interview met Sietske Sikkes. 

Lees ook publicatie 19: ‘De mogelijkheden voor groene initiatieven in de stad voor mensen met dementie liggen voor het oprapen’ n.a.v. interview met Dr. Lenneke Vaandrager.

Lees ook publicatie 20; ‘We doen ontzettend veel nieuwe kennis op en toch blijft dementie een ongrijpbare hersenziekte‘ n.a.v. interview met dr. ir. Marcel Verbeek.

Lees ook publicatie 21; ‘Ik ben er van overtuigd dat we over enkele jaren twee derde van het aantal gevallen van dementie kunnen voorkomen’ n.a.v. interview met Prof. dr. Arfan Ikram.

Lees ook publicatie 22; ‘De kennis en ervaring van oud-mantelzorgers van mensen met dementie is goud waard’ n.a.v. interview met Dr. ir. Marjolein van der Marck.

Lees ook publicatie 23; ‘Als het ons lukt een medicijncocktail naar de hersenen te loodsen, dan heeft deze aanpak veel potentie’ n.a.v. interview met Dr. Kerensa Broersen.

Lees ook publicatie 24; ‘Ik heb het gevoel dat we de laatste tijd grote stappen in de goede richting zetten’ n.a.v. interview met Prof. dr. Erik Boddeke en Prof. dr. Elly Hol.

Lees ook publicatie 25; ‘Bij muziektherapie ligt de nadruk vooral op wat iemand met dementie nog wél kan’ n.a.v. interview met Prof. dr. Susan van Hooren.

Lees ook publicatie 26; ‘Deze zorginnovatie biedt mensen met dementie meer vrijheid, meer sociale contacten en meer beweging’ n.a.v. interview met dr. Janke de Groot. 

Klik hier voor de website van Memorabel